Vì sao chuyển ngữ là việc không dễ dàng? & Case study dịch Anh-Hàn-Việt trong phim ảnh

Phiên dịch không chỉ là chuyện ngôn ngữ, mà còn cần kiến thức của ngành và văn hoá nền.

Vai trò của người chuyển ngữ, phiên dịch?

Trong nhiều sự kiện quốc tế, có một mắt xích cực kì quan trọng đóng góp vào thành công của sự kiện, đó là những phiên dịch viên.

Có một sự thật thế này:

Nhiều khi người giỏi tiếng thì lại không nắm rõ chuyên ngành, người ở trong ngành thì lại không giỏi tiếng, những người đáp ứng được cả về ngôn ngữ và chuyên môn thì lại là ‘niche’ rất nhỏ và không có nhiều (do đó, giá của họ đắt).

Việc này nhiều người nghĩ là hiển nhiên, nhưng thực tế không ít người nghĩ rằng cứ giỏi một ngoại ngữ nào đó là dịch tốt, thậm chí dịch tốt được chuyên ngành.

Hiểu lầm này dẫn đến những sự cố là chọn người dịch chưa phù hợp, hoặc kể cả khi người dịch có ngôn ngữ rất tốt nhưng lại cho họ quá ít thời gian hoặc tài liệu để đọc sâu, chuẩn bị cho ngôn từ chuyên ngành, thành ra kết quả chuyển ngữ chưa được như kỳ vọng hoặc như năng lực họ có thể đạt tới.

Chuyển ngữ không dễ vì nó không chỉ là ngôn ngữ, mà còn là kiến thức của ngành và văn hoá nền.

Sau đây mình xin lấy ví dụ một từ rất phổ biến trong điện ảnh, là từ “rắc-co”, khi dịch sang tiếng Anh và tiếng Hàn thì nó biến thành gì, và đọc xong bạn sẽ thấy không thể cứ tự nhiên ấn cho người dịch một từ là có thể mặc định họ dịch ra ngay được. Cần rất nhiều thời gian và sự chuẩn bị để việc phiên dịch chuyên môn được tiến hành thành công.

1. Trong tiếng Việt: “rắc-co” (mượn từ tiếng Pháp: raccord)

Khi mới chập chững học làm phim ở lớp học TPD hồi đang học cấp 3, mình được tiếp xúc với từ “Rắc-co”.

Lúc đó hiểu nôm na đó là việc làm sao để cảnh quay tuy quay thành nhiều take (đúp), nhiều góc, nhưng khi dựng lên trên hình thì trông phải mượt mà, không bị sai lệch.

Ví dụ: Nhân vật đang bị đấm sưng má phải, thì trong cảnh đó má phải luôn cần sưng lên, chứ không thể là giây trước thì sưng má phải, giây sau lại sưng má trái.

Việc nhầm lẫn này trên thực tế có thể xảy ra (thậm chí xảy ra rất nhiều nếu ẩu) do sơ suất khi thư ký không ghi chú kỹ là má nào sưng, dẫn đến khâu hoá trang cho diễn viên bị nhầm lẫn, đạo diễn không nhận ra, dựng phim cũng không cứu được.

Về sau khi tìm hiểu hơn, thì rắc-co không chỉ là chuyện má nào sưng, áo rách chỗ nào, tóc tai dài ngắn ra sao… để khỏi bị lệch, mà nó là công tác để hai shot trong phim được liền mạch, không gián đoạn.

Mình nghĩ ta gọi phim ảnh là nghệ thuật của hình ảnh chuyển động tuần tự (consequential, visual art) một phần là vì vậy, vì nhiều hình ảnh có thể được quay ở những ngày xa nhau, bối cảnh xa nhau nốt (ví dụ cảnh trong nhà thì quay ở studio, còn cảnh bên ngoài ngôi nhà thì quay ở bối cảnh toà nhà có thực), nhưng lên hình thì kỳ diệu thay nó lại liền mạch như thể diễn ra trong cùng một buổi tối, ở cùng một ngôi nhà.

Xem thêm bài về lỗi rắc-co trên báo Việt Nam: Không có họ, phim sẽ “lộn tùng phèo”

Tìm kiếm từ khoá “Raccord” trong gốc tiếng Pháp, ta được định nghĩa thế này:

“Raccord: Manière dont deux plans (d'un film) s'enchaînent.”

(Rắc-co: Way in which two shots (of a film) are linked together. / Cách mà hai cảnh của phim được liên kết với nhau).

(Nguồn: Dictionnaire Lerobert)

2. Trong tiếng Anh: Continuity

Khi theo học một số lớp về phim ở trường bên Hàn và thầy lại dùng sách tiếng Anh, thì “Rắc-co” trong kiến thức của mình nay đã trở thành “Continuity”, để chỉ khái niệm không đổi: công tác để hai cảnh phim liên kết mượt mà, logic cả về ý nghĩa và hình ảnh với nhau.

Nếu trong cùng một cảnh phim mà ta bị sai rắc-co, tức là khi có “continuity error”, thì sẽ gây những lấn cấn cho người xem và khiến niềm tin của họ vào thế giới của phim bị rung lắc.

Ví dụ ở video sau, tác giả lấy ví dụ một cảnh phim sai rắc-co, khi nhân vật lúc thì mặc áo khoác, lúc thì lại không ở trong cùng một cảnh, hoặc là thành viên đoàn phim bị lọt vào hình:

Như vậy để học về khái niệm này hoặc đào sâu hơn về nó trong tiếng Anh, từ khoá bạn cần dùng là “Continuity” chứ không phải “Raccord” hay “Rắc-co”.

Dùng sai từ sẽ dẫn đến việc tìm tài liệu không ra, hoặc tệ hơn là khi nói chuyện trực tiếp thì người nghe không hiểu, hoặc tệ nữa nếu bạn được giao nhiệm vụ phiên dịch và tất cả các công tác trao đổi giữa hai bên, ba bên lại phụ thuộc vào bạn.

Việc tìm hiểu và xác định từ khoá ở ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ đích là cực kì quan trọng khi chuẩn bị cho phiên dịch chuyên ngành.

3. Trong tiếng Hàn: Conti (콘티)

Khi có dịp thử sức ở phiên dịch tiếng Hàn cho đoàn phim hợp tác quốc tế, mình đã được học lại khái niệm “rắc-co” này ở phiên bản Hàn Quốc của nó, đó là “Conti” (컨티).

Mình đã biết trước từ “Continuity” trong tiếng Anh ở trên, và của đáng tội, nó không giúp gì mình trong việc biết sớm được từ “Conti” trong tiếng Hàn. Việc này tương tự như khi mình biết “sausage” là xúc xích, nhưng khi nghe người Hàn nói “sosiji” (소시지) thì mình vẫn tiếp nhận và xử lý nó như một từ hoàn toàn mới và chỉ kết nối nó với “xúc xích” tiếng Việt thôi, vì nghe chẳng liên quan gì đến sausage cả, mãi sau mới ồ ra (huhu).

Tương tự như ở trên, nói chuyện với người nước nào thì cần dùng đúng từ của ngôn ngữ đó, ở đây với người Hàn thì cần dùng từ “Conti”.

Và một câu chuyện ngạc nhiên thế này, từ “Conti” trong tiếng Hàn lại không đi thẳng từ vay mượn tiếng Anh sang. “Continuity” phiên bản tiếng Pháp hoặc tiếng Ý của nó đã được vay vào tiếng Nhật trước, trở thành “Conte” (コンテ), sau đó từ tiếng Nhật mới chu du tiếp sang tiếng Hàn và biến thành “Conti” (콘티) (nguồn: https://namu.wiki/w/콘티#s-2.1)

Check ngược lại trong tiếng Nhật, đây có lẽ là lý do khiến cái storyboard được họ gọi là 絵コンテ (e-conte), thay vì phiên từ tiếng Anh kiểu “sutoribodo”.

Bài học lớn nhất: Đừng chủ quan

Nhiều bạn mình biết có thế mạnh tiếng Anh, và kể cả bản thân mình nữa, đôi khi có sai lầm rất lớn đó là ỷ y vào vốn tiếng Anh rồi cứ thế phiên ngang sang tiếng Hàn, nhưng chuyện không dễ vậy.

Nếu muốn diễn đạt từ “rắc-co” mà bạn cứ phiên ngang từ “Continuity” cho nó thành “Conti-nuu-ti” thì người Hàn lại không hiểu đâu, nó phải đúng là “Conti” thì chuyện mới thông.

Mình đã mắc lỗi sai tương tự khi dịch từ “thư ký” từ tiếng Việt sang Hàn.

Thư ký bình thường là biseo 비서 (vay mượn từ từ “visor”, như phim “Thư ký Kim sao thế” thì “thư ký Kim” chính là “Kim biseo” 김비서), mình nói vậy người nghe (người Hàn) không hiểu, kiểu tất cả cứ ủa ủa sao lại có biseo ở đây. Mình đổi sang “secretary” thì mọi người càng hoang mang tợn, không hiểu đấy là từ gì.

Vậy từ đúng là gì?

“Thư ký” trong đoàn phim là người theo dõi và ghi chép lại cảnh quay, tiếng Anh là script supervisor, tiếng Hàn thì họ ghép “script” (kịch bản) với “tor” chỉ người (kiểu editor, doctor) nên từ cần dùng là “Scriptor” 스크립터.

Khi từ đã thông rồi thì dịch bon bon được luôn. Khi bạn AD (trợ lí đạo diễn) cầm đàm lên báo là “Thư ký đang đến đấy”, thì câu bạn ấy nói là “스크립터가 갑니다” (Scriptor-ga gamnida).

Vậy do thiếu sót chủ quan không kiểm tra cặp từ chính xác ở hai đầu của cặp ngôn ngữ (Hàn-Việt) và kiểm tra chéo tiếng Anh nó là gì, mình đã tiêu tốn nhiều thời gian của mọi người trong đoàn để chờ mình check tại hiện trường. Nhân với số người lên là rất nhiều thời gian tiền bạc ở đó.

Đấy là bài học rất đắt giá với mình để đừng chủ quan.

Đừng nghĩ là tiếng Anh mình biết, tiếng Việt mình biết thì tiếng Hàn sẽ dịch được dễ thôi. Không hề.

Bạn đã bao giờ bị “lọt hố” như mình vì tội chủ quan chưa?

Góp ý cho các sự kiện cần phiên dịch chuyên ngành

Như đã chia sẻ ở phần đầu bài viết, vai trò của người chuyển ngữ ở các sự kiện quốc tế là rất quan trọng.

Nhiều người tin rằng “Dịch là diệt” và mình phần nào cũng đồng tình với quan điểm này.

Trên con đường chuyển ngữ, khó có thể tránh được việc làm rơi rớt những ý tưởng, thông tin, cảm xúc ban đầu.

Cách tốt nhất để nắm được ý tưởng và quan điểm, cảm xúc của tác giả là đọc văn bản hoặc nghe phát biểu bằng ngôn ngữ gốc.

Nhưng mặt khác, ta không thể đi học mọi ngôn ngữ trên đời để có thể tự mình trực tiếp đọc-nghe mọi thứ được.

Sự hữu hạn của thời gian và sức lực con người không cho phép chúng ta làm điều đó, và đấy chính là lý do chúng ta cần những người biên dịch, phiên dịch giỏi để làm cầu nối chuyển ngữ.

Do đó, mỗi khi mình đi dự sự kiện hay chương trình gì có yếu tố nước ngoài, mình luôn mong ban tổ chức hãy quan tâm xứng đáng cho việc tìm kiếm người dịch chất lượng để gửi gắm công tác chuyển ngữ.

Chọn người giỏi là quan trọng 1, mà cho họ đủ thời gian và tài liệu để chuẩn bị cho kỹ càng trước buổi dịch là quan trọng 10.

Ai giỏi đến mấy nhưng khi bước vào một lĩnh vực mà họ chưa quen, chưa nắm được các khái niệm hoặc từ khoá quan trọng, thì không thể thể hiện xuất sắc được.

Và để người giỏi dành thời gian, công sức ra để cống hiến cho sự kiện, thì mong các ban tổ chức hãy trả công hoặc biểu thị sự cảm ơn một cách xứng đáng.

Chia sẻ với các bạn cùng làm nghề dịch

Về phía các bạn, các anh chị em đi dịch, thì từ tư cách một người cũng làm các việc giống mọi người, mình luôn hy vọng cộng đồng hãy nắm rõ vai trò của mình, đầu tư thời gian và công sức để chuẩn bị cho chất lượng công việc được tốt nhất, và hãy giữ giá.

Đừng báo giá bèo nhèo để rồi sau đó thấy không đáng với chất xám bỏ ra, như vậy thì những người dịch khác cũng bị ảnh hưởng, và bản thân bạn cũng không thấy thoả mãn và có động lực tiếp tục cố gắng.

Có nhiều bạn ít tuổi hơn mình hay hỏi về triển vọng nghề dịch nói riêng và các ngành ngôn ngữ nói chung ở Việt Nam mình, có sợ AI thay thế hay không, có sợ mấy năm nũa thất nghiệp hay không.

Mình có một sự tự tin có cơ sở thế này:

Nếu bạn giỏi và luôn cố gắng thì không lo hết việc. Còn nếu bạn chưa giỏi, chưa cố gắng, thì không cần tới AI, bạn cũng sẽ bị “out” bởi những người giỏi hơn.

“Dịch là diệt”, tạm đồng ý là vậy, nhưng đồng thời thông qua dịch thuật thì kiến thức và kinh nghiệm lại được lan toả rộng rãi hơn, tạo ra nhiều giá trị hơn.

Với mình, “Dịch là sinh sôi, nảy nở”!

“Dịch là diệt”, tạm đồng ý là vậy, nhưng đồng thời thông qua dịch thuật thì kiến thức và kinh nghiệm lại được lan toả rộng rãi hơn, tạo ra nhiều giá trị hơn.

Với mình, “Dịch thuật là sinh sôi, nảy nở”!

Nếu yêu thích ngôn ngữ và đam mê việc mở mang kiến thức, làm cầu nối giữa người với người, bạn hoàn toàn có thể thử sức với việc biên dịch, phiên dịch.

Khi đó, hãy trui rèn để trở thành người dịch tốt, bắt đầu từ việc nắm được chính xác các từ khoá (nội dung) và biểu hiện của nó (hình thức) trong các cặp ngôn ngữ nhé.

Hình ảnh: Đạo diễn Kim Jee Woon cùng người điều phối chương trình Nguyên Lê và chị phiên dịch viên (rất tiếc mình không biết tên) - Phần dịch xuất sắc.

---

Bài viết thuộc thử thách Viết Đều và Hay của Writing On The Net Alumni.

#wotn #vietdeuvahay